Compleet tegen de dagtelling in, start de feitelijke cyclus niet met de menstruatie als dag 1, maar met het rijpen van het eitje. Voor het berekenen van de cyclus ga je dus wel uit van de dag van de menstruatie als dag 1. Maar het proces zelf begint bij de folliculaire fase: het rijpen van de eicel.
De cyclus start met het rijpen van een eitje. In de eierstokken zitten blaasjes waar de eicellen in zitten, dit tesamen noemt men een follikel.
Vandaar ook de term folliculaire fase. De follikel zal onmiddellijk na de menstruatie in één van de eierstokken (zelden in beide) rijpen van primaire follikel tot een rijpe follikel die Graafse follikel wordt genoemd (= blaasje gevuld met vocht waarin de eicel omgeven door dekcellen tegen de wand gedrukt ligt).
De groei en de rijping van eicellen gebeuren onder invloed van hormonen. Zowel het luteïniserend hormoon (LH) als het follikel stimulerend hormoon (FSH) spelen hierbij een rol.
De follikel zelf is ook een belangrijke producent van hormonen. Naarmate de follikel groeit, scheidt hij in toenemende mate oestrogenen af.
De piekconcentratie aan oestrogenen in het bloed beïnvloedt de baarmoederhals en de slijmprop die zich daar bevindt. Normaal is dit slijm ondoorgankelijk voor zaadcellen, maar onder invloed van de oestrogenen verandert het en wordt het gedurende enkele dagen doorgankelijk. Bovendien ontspannen de spieren rond de baarmoederhals zich onder invloed van de oestrogenen zodat hij zich iets opent en de zaadcellen doorgang verleent.
In een reactie op de piek in de oestrogenenproductie begint de hypofyse plots veel luteïniserend hormoon af te scheiden. Dat stimuleert het vrijkomen van de eicel uit de follikel. Ovulatie treedt op 34-36 uur na het begin van de LH piek, de LH piek duurt 48-50 uur. Ovulatie vindt plaats 10-12 uur na het maximum van de LH piek.
De follikel in de eierstokken groeit in nauwelijks twee weken tijd van hooguit enkele tienden van een millimeter in diameter bij aanvang van de cyclus tot ruim twee centimeter en meer aan het eind van de folliculaire fase. Een rijpe follikel puilt duidelijk zichtbaar uit de eierstok en is goed zichtbaar met het blote oog. Rijpe follikels zijn ook groot genoeg om ze via echografie op te sporen en aan te prikken (bijvoorbeeld voor het ‘oogsten van eicellen’ voor kunstmatige bevruchting).
Tijdens de folliculaire fase neemt de zowel vochtigheid als zuurtegraad van de vagina toe onder invloed van de oestrogenen.